Opis

Chociaż muzyka jest jedyną dziedziną sztuki w pełni dostępną dla niewidomych, w ciągu ostatnich 30 lat, pomimo wprowadzenia integracji w nauczaniu, liczba osób niewidomych kształcących się muzycznie w Europie drastycznie zmalała. Głównym powodem tej sytuacji jest fakt, że brajlowska notacja muzyczna, która jest niezbędnym elementem solidnego wykształcenia muzycznego, różni się od notacji czarnodrukowej znacznie bardziej niż brajlowski tekst (np. literacki) od czarnodrukowego.

Inaczej mówiąc, o ile zapis tekstu słownego można przedstawić pismem brajla za pomocą określonego zestawu znaków (alfabetu brajlowskiego), w przypadku zapisu muzyki nie jest to możliwe. Dzieje się tak, ponieważ zapis nut na pięciolinii przedstawia graficznie najważniejsze elementy tekstu muzycznego (wysokość i długość dźwięku, linie melodyczne, jedno- i wielogłosowość). Wszystkie te elementy można oczywiście przekazać precyzyjnie w zapisie brajlowskim. Jednakże zapis ten, wykorzystujący jedynie 64 kombinacje punktów, stanowi liniową prezentację oryginału i nie występuje logiczne powiązanie pomiędzy znakiem brajlowskim a jego muzycznym znaczeniem. Zmusza to osobę niewidomą odczytującą zapis nutowy do olbrzymiego wysiłku umysłowego.

Dokładne i pobieżne czytanie nut
Specyfika zmysłu dotyku, a w szczególności jego ograniczony obszar i konieczność bezpośredniego kontaktu, powodują, że niewidomi, inaczej niż osoby widzące, nie mogą „rzucić okiem” na strukturę zapisu nutowego, a jeżeli nie znają utworu ze słyszenia, nauczenie się go jest dla nich dużo bardziej męczące. Widzący muzyk może czytać dany utwór w różny sposób (ogólnie jako całość, dokładnie z uwzględnieniem szczegółów, wybierając poszczególne partie, opuszczając niektóre oznaczenia itd.), gdy tymczasem niewidomi są w zasadzie zmuszeni do czytania sekwencyjnego, nawet jeżeli decydują się na pomijanie pewnych oznaczeń brajlowskich. Strony brajlowskich nut stanowią ułożone linearnie sekwencje znaków i niewiele jest wskazówek typograficznych ułatwiających niewidomemu użytkownikowi szybkie odnalezienie wymaganego miejsca na stronie.

Podsumowując, można porównać czarnodrukowy zapis nutowy do miasta, w którym jest wiele okien i wiele znaków. W odróżnieniu od niego, brajlowska wersja przypomina czarną skrzynkę, która zawiera wszystkie elementy, ale żadnych znaków i symboli. Wreszcie, w większości przypadków (z wyjątkiem wokalistów) niewidomy uczeń nie jest w stanie, tak jak to robi jego widzący kolega, jednocześnie czytać i wykonywać utworu, gdyż do czytania brajla potrzebuje rąk. Wszystko to zniechęca na etapie początkowym do uczenia się muzyki.

W tradycji szkół specjalnych dla niewidomych dopracowano się bardzo dobrych metod nauczania, które można dostosować do dzisiejszych potrzeb , wzbogacając je o nowoczesne rozwiązania techniczne z wykorzystaniem komputera oraz innowacyjnego oprogramowania w dziedzinie muzyki.

Rozwiązania i ograniczenia
Ostatnio pojawiło się wiele rozwiązań, mających na celu obniżenie bariery ograniczającej niewidomym dostęp do zapisu nutowego. Jednakże większość zaproponowanych technik opiera się na twierdzeniu, że jedynym sposobem jest uczenie się ze słuchu. Prawie wszystkie programy komputerowe i powiązane z nimi metody wykorzystują format MIDI. Jednakże pliki takie nie zawierają dokładnego przekazu wielu muzycznych elementów, takich jak:

• a) Techniczne aspekty wykonania (palcowanie, oznaczenia smyczka, pedały w muzyce organowej, plektrum w muzyce gitarowej itp.);
• b) Ornamentacja;
• c) Linie logiczne (np. w muzyce polifonicznej) itd.

Jakkolwiek uczenie się ze słuchu może być bardzo zachęcające na etapie początkowym, gdyż w krótkim czasie uczniowie mogą osiąga dobre wyniki, to dla uczniów zaawansowanych jest ono niebezpieczne – analogicznie jak uczenie się języka angielskiego tylko przez słuchanie, bez zwracania uwagi na pisownię.

Wiemy, że ludzka zdolność umysłowa do wykorzystywania złożonych przekazów może się rozwijać jedynie przy użyciu znaków pisanych. Zdolność ta pozwala człowiekowi na rozkładanie na poszczególne elementy i ponowne składanie złożonych konstrukcji logicznych, umożliwiając w ten sposób opanowanie danego języka. W tym kontekście muzykę należy również traktować jako swoisty złożony język.

Z przyczyn wymienionych powyżej zasada równych szans w odniesieniu do kształcenia muzycznego osób niewidomych w praktyce nie jest przestrzegana.

Projekty europejskie a rozwiązania innowacyjne
W ostatnich latach na terenie Europy powstało kilka programów komputerowych, między innymi PLAY2 (2002-2004), Contrapunctus (2007-2009). Wszystkie one opierają się na twierdzeniu, że prawdziwy dostęp do muzyki można zapewnić niewidomym jedynie wtedy, gdy będą oni mogli korzystać z danego utworu nie tylko w formie dźwiękowej (przez słuchanie), ale również we wszystkich innych aspektach - gramatycznym, leksykalnym i formalnym. Wymaga to bardzo precyzyjnego odzwierciedlenia zapisu, informującego wykonawcę (czy to początkującego, czy też profesjonalnego) o wszystkich elementach muzycznych.

Programy tego rodzaju mają na celu przekształcanie utworów zapisanych w systemie brajla, oryginalnie przypominających czarne skrzynki, na produkty bardzo elastyczne. Mogą one zastąpić wiele funkcji, jakie przy czytaniu nut pełni wzrok, takich jak przeglądanie, zapoznawanie się z formą utworu, śledzenie jednej linii melodycznej pośród wielu, czytanie tylko wybranych elementów (np. samych nut), rozkładanie na poszczególne elementy (szczególnie przydatne przy analizie harmonicznej). 

Ponadto łącząc istniejące techniki adaptacyjne (takie jak mowa syntetyczna, monitor brajlowski, drukarka brajlowska, karta dźwiękowa, wykorzystanie klawiatury), osoba niewidoma może stosować różne metody zapoznawania się z zapisem i poruszania się po tekście nutowym w różnych kombinacjach (brajl i mowa, tylko opis słowny, brajl i słuchanie itd.).