8.1. Budowa skal
Skala to szereg dźwięków następujących po sobie w porządku wchodzącym lub schodzącym według wysokości, rozpoczynający się od jakiejkolwiek nuty, a kończący się o oktawę wyżej lub niżej od dźwięku początkowego. Skalę należy interpretować jako szereg stopni i aby to zrozumieć, trzeba wyobrazić sobie klawiaturę fortepianu reprezentującą szereg dźwięków odległych od siebie o ten sam interwał. Odległość pomiędzy jakimkolwiek dźwiękiem a kolejnym, najbliższym nazywamy półtonem.
Istnieje kilka sposobów konstruowania skali w górę lub w dół. Możemy zagrać wszystkie kolejne dźwięki, nie pomijając żadnego stopnia i wtedy uzyskamy skalę chromatyczną (składającą się z odległości półtonowych). Możemy przesuwać się co dwa stopnie i wtedy otrzymamy skalę całotonową (składającą się z interwałów całotonowych) lub też możemy iść w górę według kombinacji odległości całego tonu i półtonu. Najbardziej popularne są skale diatoniczne - składające się z siedmiu dźwięków, dzielące oktawę na pięć całych tonów i dwa półtony, które występują w różnych konfiguracjach, przy czym nigdy nie sąsiadują z sobą dwa półtony.
8.2 Tryby
Różne konfiguracje całych tonów i półtonów, zgodnie z którymi poruszamy się po skali diatonicznej, decydują o trybie skali.
W muzyce klasycznej wyróżniamy dwa tryby: durowy (majorowy) i molowy (minorowy).
Nazwy skal pochodzą od dźwięku rozpoczynającego skalę oraz od jej trybu. I tak np. skalę w trybie majorowym rozpoczynająca się od dźwięku F nazywa się gamą F-dur. Skala w trybie minorowym rozpoczynająca się od dźwięku G to gama g-moll.
Pierwszy dźwięk skali nazywamy pierwszym stopniem. Każda skala diatoniczna ma siedem stopni, a ósmy jest oktawą, czyli powtórzeniem pierwszego.
Od szóstego stopnia każdej gamy durowej możemy rozpocząć gamę molową (zwaną równoległą gamą molową), składającą się z tych samych dźwięków.
Poniższe wykresy pokazują kolejne odległości w trybie durowym (majorowym) i molowym (minorowym):
Tryb durowy:
Tryb molowy:
Posłuchaj skali durowej
Posłuchaj skali molowej
Patrząc na powyższe przykłady, możemy zauważyć, że w gamie durowej półtony leżą pomiędzy trzecim a czwartym oraz siódmym a ósmym stopniem, gdy tymczasem w gamie molowej naturalnej – pomiędzy drugim a trzecim oraz piątym a szóstym stopniem.
8.3 Stopnie skali
Każdy stopień skali nosi nazwę, która wiąże się z jego funkcją w skali.
I stopień | Tonika |
II stopień | Dźwięk prowadzący w dół |
III stopień | Medianta |
IV stopień | Subdominanta |
V stopień | Dominanta |
VI stopień | Submedianta |
VII stopień | Dźwięk prowadzący w górę |
Pierwszy stopień, czyli tonika, jest bardzo ważny, gdyż jest to dźwięk, na którym opiera się skala.
Stopień piąty jest nazwany dominantą z powodu bardzo silnie konsonansowego związku z toniką. Rzeczywiście bowiem, po oktawie kwinta czysta jest najsilniejszym konsonansem.
Stopień czwarty jest nazwany subdominantą, gdyż znajduje się w takiej samej odległości (kwinty czystej) od toniki w dół co dominanta w górę. („sub” łac. „pod”)
Stopień trzeci zwany jest mediantą, gdyż znajduje się w skali w połowie drogi pomiędzy toniką a dominantą. Należy zauważyć, że dźwięk ten jest ważny dla określenia trybu skali. Jeżeli trzeci stopień jest majorowy, skala jest durowa, a jeżeli jest minorowy, skala jest molowa.
Stopień szósty nazwany jest submediantą, gdyż leży w połowie drogi pomiędzy subdominantą a toniką. Podobnie jak medianta, która jest trzecią nutą skali, licząc w górę od toniki, submedianta jest trzecią nutą w dół od toniki.
Nazwa “dźwięk prowadzący w dół” nadana drugiemu stopniowi ma w języku angielskim postać „supertonic”. Oznacza po prostu, że dźwięk ten znajduje się nad toniką. („Super” łac. „nad”)
Wreszcie siódmy stopień skali znany jest jako dźwięk prowadzący do góry, gdyż daje silne wrażenie prowadzenia do toniki.
8.4 Gamy
Na każdym dźwięku skali chromatycznej możemy zbudować gamę, zarówno durową jak i molową.
Przyjrzyjmy się wszystkim gamom (durowym i równoległym molowym), zaczynając od gamy C-dur, która nie ma ani krzyżyków, ani bemoli, przechodząc do gam krzyżykowych i bemolowych. Gama może mieć do 7 krzyżyków lub bemoli. Zapisane są one tuż przy kluczu, określając tonację i obowiązują dla wszystkich nut o tej samej nazwie w całym utworze.
Należy zauważyć, że gamy ułożone są w odpowiedniej kolejności, wyznaczonej przez odległość kwinty czystej w górę dla gam krzyżykowych i kwinty czystej w dół dla gam bemolowych.
Kolejność durowych gam krzyżykowych jest następująca:
C, G, D, A, E, H, Fis, Cis.
Kolejność durowych gam bemolowych jest następująca:
F, B, Es, As, Des, Ges, Ces.
Kolejność przybywania krzyżyków i bemoli w tonacjach również opiera się na zasadzie odległości kwinty czystej.
Kolejność krzyżyków:
F | C | G | D | A | E | B |
Przykład brajlowski
Kolejność bemoli:
B | E | A | D | G | C | F |
Przykład brajlowski
Poniżej podajemy wszystkie gamy durowe oraz równoległe do nich gamy molowe:
Gama C-dur i a-moll Przykład brajlowski
Gama G-dur i e-moll, jeden krzyżyk fis przy kluczu Przykład brajlowski
Gama D-dur i h-moll, dwa krzyżyki: fis i cis przy kluczu Przykład brajlowski
Gama A-dur i fis-moll, trzy krzyżyki: fis, cis i gis przy kluczu Przykład brajlowski
Gama E-dur i cis-moll, cztery krzyżyki: fis, cis, gis i dis przy kluczu Przykład brajlowski
Gama H-dur i gis-moll, pięć krzyżyków: fis, cis, gis, dis i ais przy kluczu Przykład brajlowski
Gama Fis-dur i dis-moll, sześć krzyżyków: fis, cis, gis, dis, ais i eis przy kluczu Przykład brajlowski
Gama Cis-dur i ais-moll, siedem krzyżyków: fis, cis, gis, dis, ais, eis i his przy kluczu Przykład brajlowski
Gama F-dur i d-moll, jeden bemol b przy kluczu Przykład brajlowski
Gama B-dur i g-moll, dwa bemole: b i es przy kluczu Przykład brajlowski
Gama Es-dur i C-dur trzy bemole: b, es i as przy kluczu Przykład brajlowski
Gama As-dur i f-moll, cztery bemole: b, es, as i des przy kluczu Przykład brajlowski
Gama Des-dur i b-moll, pięć bemoli: b, es, as, des i ges przy kluczu Przykład brajlowski
Gama Ges-dur i es-moll, sześć bemoli: b, es, as, des, ges i ces przy kluczu Przykład brajlowski
Gama Ces-dur i as-moll, siedem bemoli: b, es, as, des, ges, ces i fes przy kluczu Przykład brajlowski
8.5 Skale enharmoniczne
Jak widać w powyższych przykładach wystąpiły trzy durowe i trzy molowe gamy, które brzmią tak samo, a można je zapisać stosując albo bemole albo krzyżyki. Gamy takie są w stosunku do siebie enharmoniczne.
H-dur | jest enharmoniczna z | Ces-dur |
gis-mol | jest enharmoniczna z | as-moll |
Fis-dur | jest enharmoniczna z | Ges-dur |
dis-moll | jest enharmoniczna z | es-moll |
Cis-dur | jest enharmoniczna z | Des-dur |
ais-moll | jest enharmoniczna z | b-moll |
8.6 Jak określić tonację
Tonację durową (a także równoległą molową zbudowaną na szóstym stopniu gamy durowej) można łatwo określić na podstawie znaków przykluczowych w następujący sposób:
W tonacjach krzyżykowych ostatni krzyżyk w oznaczeniu przykluczowym stanowi nutę prowadzącą w skali majorowej. Tonika położona jest pół tonu wyżej.
W tonacjach bemolowych tonika gamy durowej to przedostatni bemol oznaczenia przykluczowego. Łatwo zapamiętać, że gama F-dur to gama z jednym bemolem przy kluczu.
8.7 Gamy z podwójnymi krzyżykami lub bemolami
Istnieją ponadto jeszcze gamy, w których występują podwójne krzyżyki i podwójne bemole. W praktyce jednak znaki te nie są zapisywane w oznaczeniach przykluczowych, lecz niekiedy w utworach przechodzi się do takiej tonacji. Na przykład tonacja Gis-dur (enharmoniczna w stosunku do As-dur) ma 6 krzyżyków i jeden krzyżyk podwójny. Występuje ona w Preludium i Fudze Cis-dur J.S. Bacha, Zeszyt 1 BWV 848, gdzie muzyka rozpoczyna się od 7 krzyżyków i moduluje do dominanty, przez dodanie jeszcze jednego.
8.8 Gamy molowe
Gamy molowe wymagają tu specjalnego omówienia ze względu na występujące alteracje w stosunku do oznaczeń przykluczowych. Analizując odległości pomiędzy poszczególnymi stopniami gamy molowej, można zauważyć, że pomiędzy siódmym stopniem a toniką jest odległość całego tonu. Oznacza to, że siódmy stopień nie jest tu praktycznie nutą prowadzącą, gdyż nie ma tendencji prowadzenia do toniki. Jak zostało wcześniej stwierdzone, w gamach durowych tendencja prowadzenia przez nutę prowadzącą do toniki wynika właśnie z odległości półtonu pomiędzy tą nutą a toniką. Jeżeli jednak w celu otrzymania prawdziwej nuty prowadzącej wprowadzimy na siódmym stopniu krzyżyk, powstanie tzw. gama molowa harmoniczna.
Oto przykład gamy a-moll harmonicznej:
Przykład brajlowski
W gamie tej (mającej taką samą postać w górę i w dół) pojawia się nowa odległość (pomiędzy f a gis), a mianowicie odległość 1,5 tonu (sekundy zwiększonej), co sprawia, że trudniej tę gamę zaśpiewać. Aby temu zapobiec, można podwyższyć o półton również szósty stopień, dodając krzyżyk i tworząc w ten sposób gamę molową melodyczną. Gama ta w dół wykorzystuje dźwięki gamy molowej naturalnej (czyli jest zgodna z oznaczeniem przykluczowym), gdyż stopień siódmy nie prowadzi już do toniki, ale w dół, od toniki. Skoro stopień siódmy nie ma już krzyżyka, nie ma potrzeby, by dodawać krzyżyk na stopniu szóstym
Oto przykład gamy a-moll melodycznej:
Przykład brajlowski
8.9 Skale rzadziej stosowane
Istnieją jeszcze inne, rzadziej stosowane skale. A oto kilka przykładów:
Skala molowa mieszana:
Przykład brajlowski
Skala molowa stosowana przez J.S. Bacha:
Przykład brajlowski
Skala molowa neapolitańska:
Przykład brajlowski
Gama majorowa harmoniczna:
Przykład brajlowski
Skala enigmatyczna G. Verdiego:
Przykład brajlowski
Skala całotonowa składająca się z sześciu całych tonów, jaką np. stosował Debussy:
Przykład brajlowski
8.10 Skala chromatyczna
Skalę chromatyczną wstępującą tworzymy zwykle, stosując krzyżyki:
Skalę chromatyczną zstępującą tworzymy, stosując bemole:
Przykład brajlowski
Istnieje jeszcze wiele innych skal. Na przykład Busoni stworzył co najmniej 103 gamy.