Music theory book

3.1 Wprowadzenie

Wyraz “rytm” pochodzi od starogreckiego “rhein”, oznaczającego „płynąć”. Nazwa ta uświadamia nam, że podstawa rytmu to poczucie upływania.
Człowiek jest od urodzenia niejako zanurzony w czasie, a czas płynie nieprzerwanie. Trudno jest jednak myśleć o upływie czasu bez odnoszenia go do zjawisk, które mają swój początek i koniec: tak upływają pory roku, dzień i noc, bicie serca (skurcze i rozkurcze serca), nasze kroki, kiedy idziemy (lewa/prawa). Ta przemienność zjawisk, bez względu na tempo – powoli lub szybko stanowi podstawową miarę upływu czasu w ciągu całego życia i miarę ekspresji ludzkiej, a nazywamy ją metrum lub pulsem.
Muzyka narodziła się w czasie i rozwija się w czasie i dlatego potrzebuje, poza wszystkimi innymi elementami, pojęcia rytmu, który jest dla niej pojęciem podstawowym.

3.2 Metrum (inaczej puls) a miara

Metrum to szereg jednostek rytmicznych następujących po sobie regularnie w czasie, zwanych miarami, które ułożone są w takty. W zależności od pozycji w takcie miary otrzymują silne, słabe lub średnie akcenty.
Wiele elementów muzycznych wyrażamy, stosując terminologię pochodzącą z języka włoskiego.

• Tak więc dla określenia mocnego dźwięku używamy włoskiego wyrazu forte („silny”), skracając go do „f”,
• dla określenia dźwięku o średniej mocy używamy włoskiego wyrażenia „mezzo forte”, które skracamy do „mf”,
• dla określenia dźwięku słabego używamy włoskiego określenia „piano” (miękki), które skracamy do „p”.

Litery te zastosujemy w poniższych objaśnieniach.
Na przykład, w takcie dwumiarowym pierwsza miara będzie mocna, a druga słaba. W takcie trzymiarowym pierwsza będzie mocna, a druga i trzecia – słabe (1).

Łącząc oba typy metrum możemy otrzymać nowe rodzaje metrum, jak pokazano poniżej. (2):

3.3 Podział wewnętrzny miary – metrum proste i złożone

Metrum muzyczne jest zwykle pokazywane regularnymi ruchami rąk.
Takty dzielimy na:

• takty proste, czyli takie, których każda miara dzieli się na dwie równe nuty
• takty złożone, czyli takie, których każda miara dzieli się na trzy równe nuty.

W każdym przypadku na pierwszą część taktu przypada mocniejszy akcent niż na część (części) pozostałe.

3.4 Zapis metrum – oznaczenie taktowe

Metrum (powszechnie zwane oznaczeniem taktowym) składa się z dwóch liczb, ułożonych jedna nad drugą, w postaci ułamka i umieszczone jest na początku utworu muzycznego. Oznaczenie taktowe zawiera dwie ważne informacje:

a) Wskazuje całkowitą długość taktu, wyrażoną w postaci ułamka całej nuty.

Na przykład, metrum “3/4” mówi nam, że takt ma długość ¾ całej nuty.

Natomiast metrum “9/8” oznacza, że długość taktu wynosi 9/8 całej nuty, albo inaczej 1 i 1/8 całej nuty.

b) Pokazuje liczbę miar w takcie, a także informuje nas, jakiego rodzaju są to miary. Zawiera także informację, czy metrum jest proste, czy złożone.

Jeżeli metrum jest proste, górna liczba mówi o tym, ile miar znajduje się w takcie, natomiast dolna liczba określa wartość każdej miary (wyrażoną jako ułamek całej nuty).
Jeżeli jest to metrum złożone (takt złożony), górna liczba mówi o tym, ile jednostek miary mieści się w każdym takcie, a dolna liczba podaje wartość tych jednostek (również i tu wyrażonych w postaci ułamka całej nuty).

Takt prosty:
Przykład: “trzy czwarte”
3 wskazuje trzy miary
4 wskazuje wartość każdej miary (w tym wypadku ćwierćnutę)

Takt w metrum złożonym
Przykład: “sześć ósmych”
6 wskazuje na sześć jednostek miary
8 pokazuje wartość każdej jednostki miary (1/8 = ósemka)

Najbardziej popularne złożone oznaczenia taktowe można odróżnić od prostych na podstawie górnej liczby, która jest wielokrotnością liczby 3, jednak z wyłączeniem 3 (2).
Liczbę głównych miar w takcie otrzymujemy dzieląc górną liczbę przez trzy.

Przyjrzyjmy się kilku przykładom metrum złożonego:
6/8 to metrum złożone zawierające dwie główne miary (6 / 3 = 2 miary)
9/4 to metrum złożone zawierające trzy główne miary (9 / 3 = 3)
12/4 to metrum złożone zawierające cztery główne miary (12 / 3 = 4)

Podsumowując, oznaczenie taktowe informuje nas:

1. O typie metrum (takt prosty czy złożony)
2. O liczbie miar w takcie
3. O rodzaju miary (w metrum prostym) lub typie jednostek miary (w metrum złożonym). Na przykład, miara w takcie ¾ to ćwierćnuta (1/4 całej nuty), a miara w takcie 9/8 to ćwierćnuta z kropką (trzy ósemki).

Metrum proste można zamienić na złożone mnożąc je przez 3/2.
Metrum złożone można przekształcić na proste, dzieląc je przez 3/2.

Na przykład:
cztery czwarte pomnożone przez 3/2 daje dwanaście ósmych
dwanaście ósmych podzielone przez 3/2 daje cztery czwarte

Te dwa oznaczenia taktowe z powyższego przykładu pokazują:

• jednakową liczbę miar w takcie (cztery)
• jednakową wartość jednostki miary (ósemka 1/8)
• wartość głównej miary: ćwierćnuta w metrum prostym, a ćwierćnuta z kropką w metrum złożonym).

3.5 Takty nieregularne

Takty nieregularne to takie, które zawierają zarówno miary proste, jak i złożone.
Na przykład, oznaczenie taktowe 8/8 zawiera trzy główne miary, a można je traktować jako:
3/8 + 3/8 + 2/8 = 8/8

To jest najbardziej powszechne grupowanie miar w takcie 8/8, (spotykane często w muzyce Ameryki Łacińskiej typu bossa nova), ale takt składający się z dwóch ósemek mógłby równie dobrze znaleźć się na początku:
2/8 + 3/8 + 3/8 = 8/8

albo w środku:
3/8 + 2/8 + 3/8 = 8/8

Kompozytor zwykle określa, jaki jest podział taktu. Widać to zwykle na podstawie grupowania wewnątrz taktu, ale czasem stosowane są przerywane linie pomiędzy poszczególnymi miarami. Inny sposób polega na zastosowaniu takiego zapisu:
(2+2+3)/8 lub (3+3+2+2)/8 lub nawet 2/8+1/8

Oznaczenie taktowe 10/8 może być traktowane jako kombinacja:
3/8 + 3/8 + 2/8 + 2/8.

Również tu, podobnie jak w poprzednim przykładzie, grupy dwójkowe i trójkowe mogą występować w dowolnej kolejności.

Inne nieregularne oznaczenia taktowe to:
1/4; 1/8; 24/16; 11/8; 18/16

Jakkolwiek zwykle występują one w muzyce współczesnej, znany przykład można też znaleźć w scenie przyjęcia z opery W.A. Mozarta Don Giovanni.

3.6 Różne sposoby oznaczania metrum

Oprócz omówionego powyżej zapisu cyfrowego oznaczeń taktowych istnieją jeszcze inne sposoby zapisania metrum.
Metrum 4/4 oznaczane bywa literą C albo po prostu liczbą 4:

Podobnie metrum 2/2 można zapisać jako literę C przekreśloną pionową kreską (zapis zwany alla breve) lub po prostu liczbą 2.

Oznaczenie C pochodzi z dawnej notacji z roku 1300. W tym czasie takt trójdzielny („tempus perfectum”) symbolizowało kółko.
Oznaczenia taktowe dwu- lub czterodzielne („tempus imperfectum”) zapisywano jako niepełne koło, które wygląda jak litera „C”.

Inny sposób oznaczania metrum polega na zapisaniu nuty zamiast dolnej cyfry:

Braille przykład

3.7 Niektóre zasady zapisu

A oto niektóre najważniejsze zasady zapisu:

1. Chorągiewki przy nutach powinny być zawsze umieszczone po prawej stronie laseczki,
2. Jeżeli nuta z laseczką znajduje się poniżej środkowej linii na pięciolinii, laseczka powinna być skierowana w górę. Jeżeli nuta z laseczką znajduje się powyżej linii środkowej, laseczka powinna być skierowana w dół, przy czym prawdopodobnie będzie skierowana tak samo jak nuty sąsiadujące. Jeżeli kilka nut powiązanych jest w grupie, kierunek laseczek będzie określony przez nutę znajdującą się najdalej od linii środkowej.
   Na przykład:
   
3. Nuty powiązane są w taki sposób, aby podział wewnątrz taktu na miary i jednostki miar był oczywisty.
   
   
4. Nawet pauzy powinny być zapisane w taki sposób, aby podział taktu na miary był jasny.
   
   
5. Niekiedy w celu jasnego zobrazowania miar w takcie zalecane jest stosowanie łuków przetrzymujących zamiast nut z kropką:
   
6. Wiązanie nut w grupy nie zawsze jest stosowane w muzyce wokalnej, kiedy pod nutami zapisane są słowa. Jeżeli pod nutami podpisane są różne sylaby, nie stosuje się grupowania. Nie wszyscy kompozytorzy stosują jednak tę zasadę. Niektórzy wolą zachować przejrzystość grupowania.
   

Tabela oznaczeń taktowych

metrum proste			metrum złożone
metrum	miary	jednostki miary	metrum	miary	jednostki miary
2/1			6/2
2/2			6/4
2/4			6/8
2/8			6/16
3/2			9/4
3/4			9/8
3/8			9/16
3/16			9/32
4/2			12/4
4/4			12/8
4/8			12/16
4/16			12/32
5/2			15/4
5/4			15/8
5/8			15/16
5/16			15/32
7/2			7/4
7/4			7/8
7/8			7/16
7/16			7/32

(1) Zjawisko regularnie powtarzanych konfiguracji mocnych i słabych akcentów leży u podstaw nauki, zwanej metryką, mającej zastosowanie zarówno w poezji, jak i muzyce (zob. rozdział 15).
(2) Jeżeli górna liczba to 3, wtedy mamy do czynienia z metrum prostym trójkowym. Metrum jest złożone, jeżeli górna liczba to 6, 9, 12, 15 lub 21.