11.1 Tonacje
Nietrudno jest określić tonację utworu muzycznego. Wystarczy odczytać znaki przykluczowe i nazwać dwie możliwe tonacje: durową i równoległą molową. Jednakże niekiedy możemy mieć wątpliwości co do tego, czy dany utwór jest w tonacji durowej, czy też w pokrewnej molowej wynikającej ze znaków przykluczowych. W takich przypadkach, po określeniu dwóch możliwych tonacji (durowej i molowej) wynikających ze znaków przykluczowych, należy przeanalizować kilka pierwszych taktów utworu, biorąc pod uwagę następujące czynniki:
1) Obecność trójdźwięku tonicznego lub toniki.
Poszukujemy dźwięków należących do akordu tonicznego obu tonacji, zarówno w melodii utworu, jak i w akompaniamencie. Inną wskazówkę może stanowić powtarzająca się tonika (w podanym jako przykład wyjątku utworu Schumanna pojawia się wielokrotnie trójdźwięk D-dur).
Przykład brajlowski
Przykład 1 w tonacji D-dur (Schumann "Papillon op. 2 finale")
2) Obecność podwyższonego dźwięku prowadzącego.
W skali majorowej dźwięk prowadzący do góry znajduje się w odległości półtonu od toniki i to bliskie położenie sprawia naturalne wrażenie rozwiązania z dźwięku prowadzącego na tonikę. W skali minorowej natomiast dźwięk prowadzący znajduje się w odległości całego tonu od toniki i dlatego nie ma tak silnego wrażenia jego naturalnego rozwiązania. Od wieków w kompozytorzy w zachodniej tradycji muzycznej podwyższali w skalach molowych dźwięk prowadzący do góry, aby wzmocnić wrażenie prowadzenia do toniki. Powoduje to, że akordy dominantowe w tych skalach są zwykle oparte na trójdźwięku wielkim, nie zaś małym. Jeżeli w analizowanym utworze znajdujemy podwyższony dźwięk prowadzący do góry, możemy mieć pewność, że jest to tonacja molowa reprezentowana przez te znaki przykluczowe (przykład 2).
Przykład brajlowski
Przykład 2 w tonacji g-moll (Schumann "Faschingsschwank aus Wien op. 26 - romanza")
Jednakże dźwięk prowadzący do góry może nie być podwyższony, jeżeli melodia schodzi w dół, gdyż jedynie w przypadku bliskiego rozwiązania na tonice półtonowa odległość ma znaczenie. W takiej sytuacji musimy w analizie utworu poszukiwać innych miejsc występowania dźwięków prowadzących i jeżeli nie są one podwyższone, tonacja jest durowa. W celu upewnienia się, należy teraz odszukać dźwięki prowadzące danej skali majorowej i sprawdzić, czy rozwiązują się na jej tonice (przykład 3).
Przykład brajlowski
Przykład 3 w tonacji a-moll (Bach, Suita angielska nr 2)
3) Występowanie po sobie dominanty i toniki
Występowanie po sobie dominanty i toniki (lub odwrotnie) stanowi wyraźną wskazówkę do określenia tonacji (przykład 4).
Przykład brajlowski
Przykład 4 w tonacji a-moll (Bach, Suita angielska nr 2)
4) Podwyższony czwarty stopień skali
Podwyższenie czwartego stopnia (subdominanty) jest wyraźną wskazówką pomagającą określić tonację. Subdominanta jest niekiedy podwyższana w celu uzyskania pewnego rodzaju fałszywego dźwięku prowadzącego do dominanty (piątego stopnia skali). Dźwięk ten zwykle bardzo szybko powraca do swej oryginalnej wysokości w celu podkreślenia, że jest to jedynie chwilowa zmiana chromatyczna, nie zaś prawdziwa modulacja. W przykładzie 5 w tonacji B-dur występuje skasowany dźwięk E (podwyższony stopień czwarty), który rozwiązuje sie na dominantę (F) skali B-dur.
Przykład brajlowski
Przykład 5 w tonacji B-dur
5) Inne skale
Występowanie innych alteracji chromatycznych może wskazywać na zastosowanie innych skal, takich jak skala molowa melodyczna, neapolitańska, durowa harmoniczna itd.W przykładzie 6, będącym fragmentem utworu Schumanna, dźwięk Ges (obniżony szósty stopień skali) wskazuje na odmianę majorową harmoniczną skali B-dur.
Przykład brajlowski
Przykład 6 w tonacji B-dur ((Schumann, op. 26 - Finale)
11.2 Modulacje
Określenie "modulacja" oznacza przechodzenie w ramach tego samego utworu do innej tonacji. Jest to znaczący element utworu, gdyż teraz pojawia się w muzyce inna tonacja i zarówno melodia, jak i harmonia dążą do innej toniki.
Najczęściej zmianom podlega stopień czwarty i siódmy skali.
Podwyższenie czwartego stopnia skali durowej powoduje modulację do dominanty. Na przykład, jeżeli w tonacji A-dur nuta D zostanie podwyższona, następuje modulacja do E-dur.
Obniżenie siódmego stopnia skali majorowej powoduje modulację do subdominanty tej skali. Na przykład, jeżeli w skali A-dur dźwięk Gis zostanie obniżony, muzyka moduluje do tonacji D-dur.
Wyróżniamy trzy rodzaje modulacji:
- modulacja do tonacji sąsiadujących lub będących w bliskim pokrewieństwie,
- modulacja do tonacji pokrewnych,
- modulacja do tonacji odległych.
1) Modulacja do tonacji sąsiadujących lub będących w bliskim pokrewieństwie.
O bliskim pokrewieństwie tonacji mówimy wtedy, gdy mają one nie więcej niż jeden dźwięk różny.Każda tonacja posiada pięć tonacji będących w stosunku do niej w bliskim pokrewieństwie. Przeanalizujmy dla przykładu tonację D-dur, która ma przy kluczu dwa krzyżyki i następujące tonacje blisko spokrewnione:
| równoległa do niej | h-moll |
| mająca o jeden krzyżyk więcej | A-dur |
| równoległa do A-dur | fis-moll |
| mająca o jeden krzyżyk mniej | G-dur |
| równoległa do G-dur gama molowa | e-moll |
2) Modulacja do tonacji pokrewnych
Tonacje znajdujące się w stosunku do siebie na tym drugim stopniu pokrewieństwa muszą mieć przynajmniej jeden akord wspólny. Na przykład, tonacja C-dur ma dwa wspólne akordy z tonacją D-dur: akord e-moll (będący mediantą (III) C-dur i dźwiękiem prowadzącym w dół (II) w D-dur) oraz akord G-dur (dominanta (V) tonacji C-dur i subdominanta (IV) tonacji D-dur).
3) Modulacja do tonacji odległych.
Tonacje odległe (niespokrewnione) to wszystkie te, które nie mają żadnych wspólnych akordów. Na przykład, tonacja B-dur jest odległa w stosunku do D-dur.
Przejście do nowej tonacji jest najczęściej łatwo rozpoznawane w utworze muzycznym na podstawie charakterystycznego miejsca lub sekwencji harmonicznej. Po przejściu nowa tonacja jest prawie zawsze potwierdzona przez progresje harmoniczne typowe dla danej tonacji.
11.3 Techniki modulacji
1) Modulacja wykorzystująca wspólną harmonię.
Jest to technika, która nie wprowadza nowej tonacji w sposób niespodziewany, lecz poprzez akord wspólny dla obu tonacji, lecz pełniący w każdej z nich inną funkcję.Na przykład, w celu przeprowadzenia modulacji z tonacji C-dur do D-dur możemy wykorzystać akord G-dur, który jest dominantą (V) w C-dur, a subdominantą (IV) w D-dur.
Przykład brajlowski
2) Modulacja chromatyczna.
W modulacji chromatycznej jeden z dźwięków należących do pierwszej tonacji zostaje zmieniony chromatycznie (lub przeinterpretowany harmonicznie), aby stać się składnikiem drugiej tonacji.
Poniższy przykład ukazuje modulację z C-dur do G-dur przez podwyższenie dźwięku F na Fis, czyli dźwięk prowadzący w G-dur (takt 2). Z kolei G zostaje podwyższony na Gis, czyli dźwięk prowadzący w gamie a-moll, w której kończy się ten fragment.
Przykład brajlowski
Rozważania nasze nie wyczerpują, rzecz jasna, sposobów modulacji. Przyglądając się dziełom wielkich kompozytorów, łatwo zauważymy, że wszyscy oni reprezentują różnorodne i oryginalne podejścia do modulacji.